شعر «فضلِ خدا» و معنی شعر:

درس دوم

فضلِ خدا

• شاعر: سعدی
• قالب شعر: قصیده
• آثار: بوستان، گلستان و کلیات

فضل خدای را، که تواند شمار کرد؟            یا کیست آن که شکر یکی از هزار کرد؟

به درستی که، کسی نمی تواند، بخشش و نعمت های خداوند را بشمارد و هیچ کسی نمی تواند که یکی از هزاران نعمت خدا را شکر و سپاس بگوید.

نكته دستوری:

«که» به معنی چه کسی، ضمیر پرسشی به حساب می آید.

بحر آفرید و برّ و درختان و آدمی            خورشید و ماه و اَنجُم و ليل و نهار کرد

[خداوند]، دریا، خشکی، درختان و انسان را آفرید و خورشید، ماه، ستارگان و شب و روز را به وجود آورد.

أرایه ادبی:

بحر و برّ  ß  تضاد

ليل و نهار  ß  تضاد

خورشید، ماہ و انجم:تناسب (مراعات نظیر)

نکته دستوری:

مصراع اول، دو جمله دارد.

مصراع دوم از یک جمله تشکیل شده است.

نکته مفهومی:

مصراع اول به موجودات زمینی و مصراع دوم به پدیده های آسمانی، اشاره دارد.

اجزای خاکِ مُرده، به تأثير آفتاب            بُستانِ میوه و چمن و لاله زار کرد

بر اثر تابش نور آفتاب، خاک مُرده و بی روح، جان می گیرد و تمام این خاک به بوستان، باغ میوه، سبزه و گل های لاله، تبديل می شود.

آرایه ادبی:

بستان، میوه، چمن و لاله  ß  تناسب (مراعات نظیر)

نكته دستوری:

اجزای خاک مرده  ß  نهاد

بُستان میوه، چمن و لاله زار  ß  مفعول

نكته مفهومی:

منظور از «خاک مرده»، خاکی سرد و بی روح است که هیچ چیزی در آن رویش ندارد.

ابر، آب داد بیخِ درختانِ مُرده را            شاخِ برهنه، پیرهنِ نوبهار کرد

ابر به وسیله ی باران به ریشه ی درختان بی جان، آب داد و شاخه های خشک و برهنه، دوباره، سرسبز شد.

آرایه ادبی:

آب دادن ابر  ß  جان بخشی

پیرهن پوشیدن شاخ برهنه  ß  جان بخشی (تشخیص)

نکته دستوری:

آب:مفعول

شاخ برهنه  ß  نهاد

بیت از دو جمله، تشکیل شده است.

نكته مفهومی:

«پیرهنِ نو بهار» کنایه از برگ های سبز درختان است که در فصل بهار می رویند.

توحید گوی او، نه بنی آدم اند و بس            هر بلبلی که زمزمه بر شاخسار کرد

تنها انسان نیست که خدا را ستایش می کند، بلکه هر بلبلی که بر روی شاخه ی درختی آواز می خوانَد، خدا را می ستاید.

نكته مفهومی:

این بیت به مفهوم زیر اشاره دارد:

تمام موجودات و پدیده ها، خداوند را ستایش می کنند.

نكته دستوری:

بیت از سه جمله تشکیل شده است که در مصراع دوم، فعل، بعد از هر بلبلی حذف شده است.

دیگر آرایه های ادبی:

قافیه های شعر «فضل خدا» عبارت اند از:

بيت اول:

شمار و هزار  ß  قافیه (كرد، کرد  ß  ردیف)

بیت دوم:

نهار  ß  قافيه (کرد  ß  ردیف)

بیت سوم:

لاله زار  ß  قافيه (کرد  ß  ردیف)

بیت چهارم:

نوبهار  ß  قافيه (کرد  ß  ردیف)

بیت پنجم:

شاخسار  ß  قافيه (کرد  ß  ردیف)

سعدی:

شیخ مُصلح الدّین، مُشرف بن عبدالله، سعدی شیرازی از بزرگترین نویسندگان و شاعران ایران است. وی در قرن هفتم می زیست. جایگاهش نزد اهلِ ادب تا بدان جاست که به وی لقبِ استاد سُخن و شیخ اَجل ( بزرگ) داده اند. آثار وی عبارت اند از:

گلستان (به نثر و نظم)

بوستان (به شعر و در قالب مثنوی است)

و کلیات (شامل شعرها)

سعدی در سال ۶۹۱ هـ.ق. در شیراز وفات یافت.

محتوای شعر:

این شعر، حالت مناجات (راز و نیاز با خدا) دارد. سعدی در این شعر، لطف و بخشش خداوند را یادآور می شود و می گوید:

انسان ها نمی توانند سپاسگزار این همه نعمت های خداوند باشند.

به عظمت و توانایی خداوند، اشاره دارد که:

خدا به زمین بی جان و مُرده، دوباره، حیات و زندگی می دهد و آن را سرسبز می کند.

و در آخر می گوید:

تمام موجودات (پرندگان و ...) خداوند را ستایش می کنند.